पुस्तक समीक्षा: नेक्सस (Nexus) – युभाल नोहा हरारी

उपशीर्षक: मानवता, प्रविधि, र शक्तिको २१औं शताब्दीमा संगम

अवलोकन

नेक्ससमा युभाल नोहा हरारीले मानव जातिको अतीत, वर्तमान, र भविष्यको आफ्नो अन्वेषणलाई अगाडि बढाउँदै जीवविज्ञान, प्रविधि, र सामाजिक-राजनीतिक प्रणालीहरूबीच बढ्दो टकरावमा केन्द्रित गरेका छन्। यस पुस्तकले कृत्रिम बुद्धिमत्ता, जैवप्रविधि, र डाटा-निर्देशित शासनले कसरी मानव अस्तित्वलाई पुनर्परिभाषित गरिरहेको छ भन्ने विश्लेषण गर्दछ। साथै, यसले स्वतन्त्रता, पहिचान, र स्वायत्तताको परम्परागत धारणाहरूलाई चुनौती दिन्छ। हरारीले २१औं शताब्दीको निर्णायक संघर्ष “नेक्सस” (मानव जीवन र अल्गोरिदम, निगम र राजनीतिक शक्तिको संगम) को नियन्त्रणको वरिपरि घुम्ने तर्क राख्छन्।

मुख्य विषयवस्तु

१. डेटावादको उदय
हरारीले होमो डियसमा प्रस्तुत गरेको “डेटावाद” को अवधारणालाई पुनर्जीवित गर्दै, डाटा अहिले शक्तिको नयाँ मुद्रा बनेको दावी गर्छन्। निगमहरू र सरकारहरूले व्यक्तिगत डाटा संकलन र विश्लेषण गरेर मानव व्यवहार भविष्यवाणी र नियन्त्रण गर्ने अभूतपूर्व शक्ति प्राप्त गरेका छन्। यस युगमा, जहाँ अल्गोरिदमहरू हामीलाई हामीभन्दा बढी जान्छन्, “नेक्सस” स्वायत्तताको युद्धभूमि बनेको छ।

२. प्रविधिसंग जैविक संलयन
मस्तिष्क-कम्प्युटर इन्टरफेस, जेनेटिक इन्जिनियरिङ, र एआई-सहजित बौद्धिकताजस्ता विषयहरूमा गहिरिएर हरारीले चेतावनी दिन्छन्: जसले उन्नत प्रविधिको सामर्थ्य राख्छन्, ती “अधिमानव” अभिजात वर्ग बन्नेछन्, जबकि अरू पुरानो प्रणालीको शिकार हुनेछन्। यो विषय होमो डियसको चिन्तालाई अझै तीव्र बनाएर उठाइएको छ।

३. मानवतावादको क्षय
हरारीले प्रविधि र केन्द्रीकृत शक्ति संरचनाले व्यक्तिपरक अनुभवहरूलाई मात्रात्मक मापदण्डले प्रतिस्थापन गर्दै मानवतावादी मूल्यहरू (व्यक्तिवाद, स्वतन्त्र इच्छा) ह्रास हुँदै गएको आलोचना गर्छन्। उनी प्रश्न गर्छन्: जब अल्गोरिदमहरू निर्णयमा मतदाताहरूभन्दा बढी सक्षम छन्, त लोकतन्त्र बाँच्न सक्छ?

४. वैश्विक शासनको चुनौती
नेक्ससले अन्तर्राष्ट्रिय प्रविधि दिग्गजहरूलाई नियमन गर्न वा जलवायु परिवर्तनजस्ता संकट समाधान गर्न अहिलेको राजनीतिक ढाँचा असमर्थ रहेको तर्क गर्दछ। हरारीले वैश्विक सहयोगको नवीन मोडेलहरूको आह्वान गर्छन्, तर मानवताले दीर्घकालीन जीवनलाई अल्पकालीन लाभमाथि प्राथमिकता दिने क्षमतामा सन्देह व्यक्त गर्छन्।

बलियो पक्षहरू

• चुनौतीपूर्ण अन्तर्दृष्टि: इतिहास, दर्शन, र विज्ञानको संयोजन गर्दै हरारीले अस्तित्ववादी जोखिमहरूलाई हेर्ने प्रभावशाली ढङ्ग प्रस्तुत गर्छन्। एआई नैतिकता र जैवप्रविधिको विश्लेषण विशेष रूपमा चाखलाग्दो छ।
• सहज भाषा: जटिल विषयवस्तुको बावजुद हरारीको स्पष्ट, कथात्मक शैलीले नेक्सस सामान्य पाठकहरूका लागि पहुँचयोग्य बनाउँछ।
• अत्यावश्यक चेतावनीहरू: च्याटजीपीटी, क्रिस्पर, र मेटा-प्लेटफर्महरूको युगमा जलवायु पतन र अल्गोरिदमिक तानाशाहीको चेतावनीले गहिरो प्रभाव छोड्छ।

कमजोरीहरू

• अत्यधिक अटकल: हरारीका केही भविष्यवाणीहरू डिस्टोपियन कल्पनामा पुग्छन्, जुन अनुभवजन्य आधारबाट टाढा छ। आलोचकहरूले उनलाई डर फैलाउने आरोप लगाउन सक्छन्।
• दोहोरिएका तर्क: होमो डियस र २१ पाठसँग परिचित पाठकहरूले अद्यावधिक उदाहरणका साथ पुराना विचारहरू पाउनेछन्।
• समाधानहरू अपर्याप्त: हरारीले समस्याहरू उत्कृष्ट रूपमा चिनाउँदा पनि वैश्विक शासन र नैतिक प्रविधि ढाँचाका प्रस्तावहरू अविकसित छन्।

निष्कर्ष

नेक्सस हरारीको कार्यमा चेतनाशील, यद्यपि कहिलेकाहीँ अत्यधिक भयप्रद, योगदान हो। यसले २१औं शताब्दीका अस्तित्ववादी दुविधाहरूलाई ढाँचा दिन सफल छ, तर पाठकहरूलाई यसको निराशाजनक दृष्टिकोणबाट बच्ने ठोस मार्गहरू खोजीरहन्छन्। हरारीका पुरानो पुस्तकका प्रशंसकहरूले प्रविधि-मानव संलयनको विस्तृत अन्वेषणलाई मन पराउनेछन्, तर नयाँ पाठकहरूले प्रारम्भिक जानकारीका लागि सेपियन्स पढ्नु उपयुक्त हुनेछ।