नेपालमा भूकम्प: इतिहास, प्रभाव, प्रविधि, र भविष्यका रणनीतिहरु
१. नेपालको भूकम्प इतिहास
नेपाल हिमालय क्षेत्रमा अवस्थित छ, जहाँ भारतीय टेक्टोनिक प्लेट युरेसियन प्लेटमुनि प्रतिवर्ष ४५ मिमी गतिमा छिर्ने गर्दछ। यसले नेपाललाई विश्वको सबैभन्दा सक्रिय भूकम्पीय क्षेत्रहरु मध्ये एक बनाउँछ। ऐतिहासिक रूपमा नेपालमा धेरै विनाशकारी भूकम्पहरु देखिएका छन्:
- १२५५ को महाभूकम्प:
- परिमाण: लगभग ७.८ (अनुमानित)।
- क्षति: काठमाडौँ उपत्यकाको एक तिहाई जनसंख्या (लगभग ३०,०००) मृत्यु, मल्ल राजा अभय मल्ल सहित।
- १५०५ को लो-मुस्ताङ भूकम्प:
- परिमाण: ८.२ (अनुमानित)।
- क्षति: मध्य हिमालय क्षेत्रमा ठूलो विनाश, तिब्बत सम्म प्रभाव।
- १९३४ को बिहार-नेपाल भूकम्प:
- परिमाण: ८.०।
- क्षति: नेपालमा ८,५०० जनाको मृत्यु, काठमाडौँको २०% भवन ध्वस्त।
- १९८८ को उदयपुर भूकम्प:
- परिमाण: ६.६।
- क्षति: ९०० जनाको मृत्यु, पूर्वी नेपालमा ठूलो क्षति।
- २०१५ को गोर्खा भूकम्प:
- परिमाण: ७.८ (मुख्य झर्को), ७.३ (पश्चिमाञ्चलमा पछिल्लो झर्को)।
- क्षति: ८,९६४ जनाको मृत्यु, २२,००० घाइते, ६ लाख भन्दा बढी घर ध्वस्त।
- आर्थिक क्षति: लगभग १० अर्ब अमेरिकी डलर (नेपालको जीडीपीको ५०%)।
२. भूकम्प अनुसन्धान र नवीन प्रविधिहरु
- नेपालमा अनुसन्धान:
- राष्ट्रिय भूकम्प विज्ञान केन्द्र (नेशनल सिस्मोलोजिकल सेन्टर): १९९० देखि सिस्मोमिटर नेटवर्कबाट डाटा संकलन।
- नेपाल अर्थक्वेक अब्जर्भेटरी: जापान सहयोगमा २०१६ मा स्थापना, रियल-टाइम मोनिटरिङ।
- माइक्रोजोनेसन अध्ययन: काठमाडौँ उपत्यकाको भूगर्भीय अस्थिरता मापन।
- नवीन प्रविधिहरु:
- सिस्मिक अर्ली वार्निङ सिस्टम (ईडब्ल्युएस): जापान र मेक्सिकोको प्रविधिको अध्ययन।
- भूकम्परोधी निर्माण प्रविधि: बेस आइसोलेटर, स्मार्ट कन्क्रिट (आत्म-मर्मत गर्न सक्ने कन्क्रिट)।
- ड्रोन र एआई: क्षति आंकलन र रेस्क्यु अप्रेजियलमा प्रयोग।
३. विश्वका अत्याधुनिक प्रविधिहरु
- जापान:
- शिन्कान्सेन बेस आइसोलेटर: रेलगाडी पट्टीमा भूकम्प झेल्ने प्रविधि।
- क्रस-ल्यामिनेटेड टिम्बर (सीएलटी): हल्का र मजबूत भवन निर्माण।
- अमेरिका:
- ट्यून्ड मास ड्याम्पर: टाइपे १०१ (सान फ्रान्सिस्को) जस्ता गगनचुम्बी भवनमा प्रयोग।
- इटाली:
- मेटामेटेरियल क्लोक: भूकम्प तरंगलाई डिफ्लेक्ट गर्ने प्रविधि (प्रयोगात्मक)।
४. भूकम्प प्रतिरोधी आविष्कारहरु
- इन्फ्लेटेबल एयरब्याग: भवनको आधारमा लगाइने (जापानी प्रविधि)।
- सेल्फ-हिलिङ कन्क्रिट: बेक्टेरियाबाट कन्क्रिटको खाड्लो भर्ने क्षमता।
- स्मार्टफोन अलर्ट: युएसजिएसले विकसित “माई शेक अलर्ट” एप्लिकेसन।
५. नेपालको भविष्यका नीति र परियोजनाहरु
- नीतिगत कार्यक्रम:
- भूकम्परोधी निर्माण ऐन २०७२ लागू गर्ने, अनिवार्य रेट्रोफिटिङ।
- सामुदायिक सजगता अभियान: ग्रामीण क्षेत्रमा भूकम्प ड्रिल।
- अर्ली वार्निङ सिस्टम: भारत र चीनसँग सहकार्यमा नेटवर्क विस्तार।
- परियोजनाहरु:
- नेपाल बिल्डिङ कोड (नेशनल बिल्डिङ कोड २०६७): सरकारी र निजी निर्माणमा अनिवार्यता।
- स्कूल रेट्रोफिटिङ: युनेस्को र एनएसइटी (नेपाल सोसाइटी फर अर्थक्वेक टेक्नोलोजी) को सहयोगमा १,००० भन्दा बढी स्कूल सुरक्षित।
- काठमाडौँ मेट्रोपोलिटन सिटी योजना: खुला स्थान र ग्रीन बेल्ट विकास।
६. निष्कर्ष
नेपालले भूकम्पको जोखिमलाई हेर्दा प्रविधि, नीति, र सामुदायिक सहभागिताको समन्वय आवश्यक छ। जापान, अमेरिका, र युरोपेली देशहरुको अनुभवबाट सिक्ने, स्थानीय स्रोत जस्तै ढुंगा-माटोको प्रयोगलाई आधुनिक प्रविधिसँग जोड्ने, र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगलाई प्राथमिकता दिने नीति नै भविष्यको आधार हो।
स्रोत: नेपाल सरकार, नेशनल सिस्मोलोजिकल सेन्टर, युएसजिएस, र यूएनडीपीको प्रतिवेदनहरु।
