नेपालमा प्रजातन्त्र दिवस: इतिहास, संघर्ष, उपलब्धि, र भविष्यको बाटो

नेपालमा प्रजातन्त्र दिवस प्रत्येक वर्ष फागुन ७ गते मनाइन्छ। २००७ साल फागुन ७ गते नेपालमा प्रजातान्त्रिक व्यवस्था स्थापना भएपछि यो दिन ऐतिहासिक रूपमा महत्वपूर्ण मानिन्छ। राणा शासनको निरंकुशताविरुद्ध लडेका जनताको संघर्ष, राजा त्रिभुवनको योगदान, नेपाली कांग्रेसको नेतृत्वमा भएको जनआन्दोलन, र वीर सेनानीहरूको बलिदानका कारण नेपालले प्रजातन्त्र प्राप्त गरेको थियो। नेपालको राजनीतिक इतिहासमा प्रजातन्त्र दिवस (फागुन ७ गते) एक गौरवशाली अध्याय हो। यसले १०४ वर्ष लामो राणा शासनको अन्त्य र जनताको सत्ताको सुरुवातलाई चिन्हित गर्दछ। यस लेखमा हामी प्रजातन्त्रको स्थापनाको इतिहासदेखि हालसम्मका उपलब्धि, चुनौती, र भविष्यका लागि आवश्यक कदमहरू विश्लेषण गर्नेछौं।

संघर्ष र प्रजातन्त्रको स्थापनाका राष्ट्रप्रमुख तथा प्रधानमन्त्रीहरू

प्रजातन्त्र स्थापनापछि नेपालमा विभिन्न राष्ट्रप्रमुख तथा प्रधानमन्त्रीहरूले शासन गरेका छन्। राजा त्रिभुवनपछि राजा महेन्द्रले २०१७ सालमा पञ्चायती व्यवस्था लागू गरे, जुन २०४६ सालको जनआन्दोलनपछि समाप्त भयो। त्यसपछि राजा वीरेन्द्र र राजा ज्ञानेन्द्रको शासनकालमा पनि लोकतान्त्रिक आन्दोलन जारी रह्यो। २०६२/६३ को जनआन्दोलनपछि नेपाल लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा प्रवेश गर्‍यो, जसका पहिलो राष्ट्रपति रामवरण यादव भए।

राष्ट्रप्रमुखहरू:

1. राजा त्रिभुवन (1951-1955)
2. राजा महेन्द्र (1955-1972)
3. राजा वीरेन्द्र (1972-2001)
4. राजा ज्ञानेन्द्र (2001-2008)
5. डा. रामवरण यादव (2008-2015, गणतन्त्र नेपालका पहिलो राष्ट्रपति)
6. विद्या देवी भण्डारी (2015-2023)
7. रामचन्द्र पौडेल (2023-अहिले सम्म)

प्रधानमन्त्रीहरू:

1. मोहन शमशेर जंग बहादुर राणा (1951)
2. मातृकाप्रसाद कोइराला (1951-1952, 1953-1955)
3. तुलसी गिरी (1960-1963, 1975-1977)
4. सुर्य बहादुर थापा (1963-1964, 1965-1969, 1979-1983, 1997-1998, 2003-2004)
5. कीर्तिनिधि विष्ट (1969-1970, 1971-1973, 1977-1979)
6. बिष्णु प्रसाद कोइराला (1959-1960)
7. कृष्णप्रसाद भट्टराई (1990-1991, 1999-2000)
8. गिरिजाप्रसाद कोइराला (1991-1994, 1998-1999, 2000-2001, 2006-2008)
9. मनमोहन अधिकारी (1994-1995)
10. माधवकुमार नेपाल (2009-2011)
11. बाबुराम भट्टराई (2011-2013)
12. सुशील कोइराला (2014-2015)
13. केपी शर्मा ओली (2015-2016, 2018-2021)
14. पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ (2008-2009, 2016-2017, 2022-2023)
15. शेरबहादुर देउवा (1995-1997, 2001-2002, 2004-2005, 2017-2018, 2021-2022)
16. केपी शर्मा ओली (2023-till now)

७५ वर्षको आरोह अवरोह

नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापना भएदेखि अहिलेसम्म विभिन्न आरोह-अवरोहहरू आइरहे। बहुदलीय व्यवस्था, राजतन्त्रको पुनःस्थापना, लोकतान्त्रिक आन्दोलनहरू, गणतन्त्रको घोषणा, नयाँ संविधान निर्माण, संघीयता कार्यान्वयन जस्ता चरणहरू पार गर्दै नेपाल आजको अवस्थामा पुगेको छ।

राजनीतिक र आर्थिक उपलब्धिहरू

नेपालले ७५ वर्षमा केही महत्वपूर्ण राजनीतिक उपलब्धिहरू हासिल गरेको छ, जसमध्ये मुख्यतः बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनःस्थापना, गणतन्त्र, संघीयता, समावेशी लोकतन्त्र, र स्थानीय तहको सुदृढीकरण प्रमुख हुन्।

आर्थिक विकासको दृष्टिकोणले नेपालले केही सफलता हासिल गरे तापनि औद्योगिकरण, रोजगारी सिर्जना, र समग्र आर्थिक सुधारमा अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ। भौतिक पूर्वाधारको क्षेत्रमा सडक, विद्युत्, सञ्चार तथा पूर्वाधार विकास भए पनि ती अझै पर्यो पर्याप्त छैनन्।

प्रजातन्त्रबाट नेपालले गुमाएका पक्षहरू

• अस्थिर राजनीति र बारम्बार सरकार परिवर्तनले दीर्घकालीन नीति निर्माणमा असर परेको छ।
• आर्थिक अवसरको उचित व्यवस्थापन नहुँदा युवाहरू विदेशिन बाध्य भएका छन्।
• राजनीतिक स्वार्थका कारण भ्रष्टाचार र अनियमितता बढेको छ।

भविष्यमा नेपालले प्रजातन्त्रलाई अझ मजबुत बनाउनुपर्ने मार्गहरू

• स्थिर सरकार र दीर्घकालीन नीति निर्माण
• सुशासन, पारदर्शिता र उत्तरदायित्वको सुनिश्चितता
• प्रविधि, अनुसन्धान, नवप्रवर्तन तथा आविष्कारको प्रवर्द्धन
• सशक्त कानुनी शासन र न्यायिक सुधार
• आर्थिक सुधार र रोजगारी सिर्जना
• शिक्षा, स्वास्थ्य र पूर्वाधारमा लगानी