यहाँ नुवाकोटको ककनीस्थित स्ट्रावेरी खेतीसम्बन्धी एक खोजमूलक लेख तयार गरिएको छ, जसमा शुरुवातदेखि लिएर सम्भाव्यता, आम्दानी, स्वास्थ्य लाभ र स्थायी विकासको पक्षहरू समेटिएको छ।
ककनीको स्ट्रावेरी खेतीको शुरुवात
ककनी, नुवाकोटमा स्ट्रावेरी खेतीको शुरुवात करिब २०६० सालतिर भएको मानिन्छ। जापानमा कृषि तालिम लिएका कृषक खगेन्द्र तामाङले जापानी प्रविधिबाट ल्याइएको विचारमार्फत पहिलोपटक स्ट्रावेरी खेती सुरु गरेका थिए। काठमाडौँ नजिकै, उचाइ र मौसम अनुकूल भएकोले ककनी स्ट्रावेरी खेतीको केन्द्र बन्दै गयो। नुवाकोटको ककनीमा स्ट्रावेरी खेतीको सुरुवात २०१० को दशकमा स्थानीय किसानहरूले सानो स्तरमा गरेका थिए। यसलाई व्यवस्थित रूपमा २०१५ पछि सहकारी संस्था र कृषि विभागको सहयोगमा विस्तार गरिएको हो। हाल ककनी स्ट्रावेरी उत्पादक समूह लगायत ५०+ किसानहरूले प्रति वर्ष २०-३० हेक्टर जमिनमा स्ट्रावेरी खेती गरिरहेका छन्। यस क्षेत्रले नेपालको ६०% स्ट्रावेरी आपूर्ति गर्छ।
वर्तमानमा कति किसान संलग्न छन् र कति मात्रामा उत्पादन हुन्छ?
हाल ककनीका करिब १५० बढी किसान स्ट्रावेरी खेतीमा संलग्न छन्। ककनी, टार्केश्वर, शिवपुरी आसपासका क्षेत्रहरूमा समुहगत र व्यक्तिगत रुपमा खेती गरिन्छ। वर्षमा ककनीबाट करिब ८० देखि १०० टन स्ट्रावेरी उत्पादन हुने अनुमान गरिएको छ। प्रति रोपनी आय: १ रोपनी (≈ ५०८ m²) मा ८००-१,००० गोडा स्ट्रावेरी रोप्न सकिन्छ। प्रति गोडा लागत रु. २०-३० (बीउ, मल, सिंचाई) पर्छ।
- वार्षिक आय: १ रोपनीबाट १.५-२ लाख नेट आम्दानी (बजार मूल्य अनुसार रु. ३००-५०० प्रति किलो)।
औषत आम्दानी कति हुन्छ?
स्ट्रावेरी खेतीबाट कृषकले १ रोपनी जग्गाबाट औषत ४ लाख रुपैयाँ आम्दानी गर्ने गरेका छन्। उत्पादन, बजार र मौसमअनुसार यो कम बढी हुन सक्छ। व्यवसायिक किसानले भने वार्षिक १०–१५ लाखसम्म आम्दानी गर्ने गरेका छन्। जलवायु: ठण्डा (१५-२५°C), ६-८ घण्टा घाम, उचित सिंचाई। माटो: जैविक पदार्थयुक्त, pH ५.५-६.५। विधि: ड्रिप सिंचाई, मल्चिङ्ग, कीटनाशक नियन्त्रण।
प्रतिविरुवा मूल्य कति पर्छ?
स्थान र जातअनुसार मूल्य फरक हुन्छ। भारत, जापान वा स्थानीय नर्सरीबाट प्राप्त बिरुवामा भिन्नता देखिन्छ। १ रोपनी (≈ ५०८ m²) मा ८००-१,००० गोडा स्ट्रावेरी रोप्न सकिन्छ। प्रति गोडा लागत रु. २०-३० (बीउ, मल, सिंचाई) पर्छ।
सरकारी भूमिका र नेपालमा उत्पादन
- आवश्यकता: सब्सिडी, प्रशिक्षण, कोल्ड स्टोरेज, बजार व्यवस्थापन।
- नेपालमा उत्पादन: प्रति वर्ष १,५००-२,००० मेट्रिक टन (ककनी, मुस्ताङ, इलाम)।
- आयात: भारतबाट ५००-७०० मेट्रिक टन (वार्षिक)।
नेपालमा सरकारी भूमिका र उत्पादनको विस्तृत विश्लेषण
(सब्सिडी, प्रशिक्षण, कोल्ड स्टोरेज र बजार व्यवस्थापनको आवश्यकता सहित)
१. सरकारी भूमिका र आवश्यक कदमहरू
नेपालमा कृषि र उद्योग क्षेत्रको उन्नतिका लागि सरकारले निम्न क्षेत्रहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्न आवश्यक छ:
- सब्सिडी र वित्तीय सहयोग:
किसानहरूलाई बीउ, मल, उपकरण, र प्रविधिको लागि सब्सिडी प्रदान गर्ने। यसले उत्पादन लागत घटाएर बजार प्रतिस्पर्धा बढाउन मद्दत गर्छ। उदाहरणका लागि, आयकर ऐनमा कृषि सम्बन्धी छुट व्यवस्था छ 9, तर यसलाई विस्तार गरी किसानहरूको पहुँचमा ल्याउनुपर्छ।- प्रस्ताव: कृषि ऋणमा ब्याजदर कम गर्ने, बीमा योजना लागू गर्ने।
- प्रशिक्षण र प्रविधि हस्तान्तरण:
किसानहरूलाई आधुनिक खेती विधि, जैविक खेती, र मार्केटिङ्ग रणनीतिमा प्रशिक्षण दिने। स्थानीय सहकारी संस्था र कृषि विस्तार कार्यक्रमहरू मार्फत यो सम्भव छ। उदाहरणका लागि, सूचना प्रविधि पूर्वाधार विकासले प्रशिक्षण कार्यक्रमहरू सहज बनाउन सक्छ । - कोल्ड स्टोरेज र प्रशोधन सुविधा:
नेपालमा फलफूल र ताजा उत्पादनको ३०-४०% पोष्ट हार्भेस्ट हानि हुने गरेको छ। यसलाई नियन्त्रण गर्न कोल्ड चेन प्रणाली, प्रशोधन केन्द्र, र भण्डारण सुविधा निर्माण गर्नुपर्छ। यसका लागि सरकारले निजी क्षेत्रसँग साझेदारी गर्न सक्छ । - बजार व्यवस्थापन र पहुँच:
उत्पादनलाई स्थानीय र अन्तर्राष्ट्रिय बजारसँग जोड्न डिजिटल मार्केटप्लेस, निर्यात प्रोत्साहन, र गुणस्तर नियन्त्रण प्रणाली आवश्यक छ। सार्वजनिक खरिद नीतिले पारदर्शिता बढाउन मद्दत गर्न सक्छ ।
२. नेपालमा उत्पादन र आयातको अवस्था
- औषधीय पदार्थ र कृषि उत्पादन:
- वार्षिक उत्पादन: १,५०० देखि २,००० मेट्रिक टन (मुख्यतः ककनी, मुस्ताङ, इलाम जस्ता क्षेत्रमा केन्द्रित) ।
- मुख्य उत्पादन: स्ट्राबेरी, कागती, अदुवा, औषधीय जडिबुटी, र कार्बनिक खेतीका उत्पादन।
- आयात:
- भारतबाट वार्षिक आयात: ५०० देखि ७०० मेट्रिक टन (फलफूल, दुधजन्य पदार्थ, र पेय पदार्थ मुख्य) ।
- आयात निर्भरताको कारण: अपर्याप्त प्रशोधन सुविधा, बजार व्यवस्थापनको अभाव, र उच्च उत्पादन लागत।
३. चुनौती र समाधानका उपाय
- नीतिगत असंगतता:
सार्वजनिक नीतिहरू कार्यान्वयनमा अवरोध (जस्तै: प्रशिक्षण योजनाहरू धरातलमा नपुग्ने) ।
समाधान: स्थानीय सरकारलाई अधिकार हस्तान्तरण गरी नीति कार्यान्वयन गर्ने। - पूर्वाधारको कमी:
नेपालमा ६०% भन्दा बढी कृषि उत्पादन पोष्ट हार्भेस्ट प्रबन्धन अभावले नष्ट हुन्छ ।
समाधान: कोल्ड स्टोरेज निर्माणमा PPP (Public-Private Partnership) मोडेल अपनाउने। - बजार पहुँच र गुणस्तर:
उत्पादन गुणस्तर अन्तर्राष्ट्रिय मानक अनुरूप नहुने।
समाधान: प्रमाणीकरण प्रक्रिया सहजीकरण र निर्यातक समूह गठन ।
४. सरकारी पहलहरूको प्रभाव
- सफल उदाहरण:
- ककनीको स्ट्राबेरी फार्म: सहकारी संस्था र सरकारी सहयोगले यस क्षेत्रले नेपालको ६०% स्ट्राबेरी आपूर्ति गर्छ ।
- इलाममा चिया उत्पादन: प्रशिक्षण र सब्सिडीले उत्पादन क्षमता २०% ले बढेको छ।
- आवश्यक सुधार:
- डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्क: ICT मार्फत बजार सूचना प्रणाली विकास ।
- कृषि बीमा योजना: जोखिम न्यूनीकरण गर्न १००% सरकारी अनुदान
खेती कसरी गरिन्छ? कस्तो स्थान उपयुक्त हुन्छ?
स्ट्रावेरीको लागि १००० देखि २५०० मिटर उचाइ, चिसो–समशीतोष्ण जलवायु, राम्रो निकास भएको माटो आवश्यक पर्छ। खेती गर्दा प्लास्टिक मल्चिङ, ड्रिप इरिगेशन र टनेल प्रविधिको प्रयोग गर्नाले उत्पादनमा गुणस्तर वृद्धि हुन्छ। जलवायु: ठण्डा (१५-२५°C), ६-८ घण्टा घाम, उचित सिंचाई।
- माटो: जैविक पदार्थयुक्त, pH ५.५-६.५।
- विधि: ड्रिप सिंचाई, मल्चिङ्ग, कीटनाशक नियन्त्रण।
१ रोपनीमा कति बिरुवा लगाउन सकिन्छ र आम्दानी कति हुन्छ?
१ रोपनीमा करिब ४०००–५००० बिरुवा लगाउन सकिन्छ। उत्पादन राम्रो भएमा एक बिरुवाबाट ३५०–५०० ग्राम स्ट्रावेरी फल प्राप्त हुन्छ। त्यसैले १ रोपनीबाट १५००–१८०० किलोसम्म उत्पादन सम्भव हुन्छ, जसको मूल्य २५०–४५० रुपैयाँ प्रतिकिलो पर्छ।
👉 औषत हिसाबमा:
- उत्पादन = १६०० के.ग्रा
- मूल्य = रु. ३०० प्रति के.ग्रा
- आम्दानी = रु. ४,८०,०००/वर्ष
सरकारी सहयोग के हुनु पर्छ?
- अनुदानमा गुणस्तरीय बिरुवा वितरण
- प्रसोधन केन्द्र स्थापनाको सहयोग
- अनुसन्धान तथा तालिम केन्द्र स्थापन
- अन्तर्राष्ट्रिय बजार पहुँचको व्यवस्था
- बीमा कार्यक्रम सञ्चालन
नेपालमा स्ट्रावेरी उत्पादन र आयात
नेपालमा वार्षिक करिब २२५ टन स्ट्रावेरी उत्पादन हुन्छ, मुख्य रूपमा ककनी, धुलिखेल, चितवन, बुटवल आसपासका क्षेत्रबाट। तर माग अनुसार उत्पादन कम भएकाले भारत र चीनबाट वार्षिक ५०–७० टनसम्म आयात गरिन्छ।
स्ट्रावेरीमा पाइने तत्व र स्वास्थ्य लाभ
स्ट्रावेरीमा पाइने पोषक तत्वहरू:
- Vitamin C
- Folate
- Antioxidants (Anthocyanins, Ellagic acid)
- Fiber
- Manganese
स्वास्थ्य लाभ:
- रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ
- छालाको सौन्दर्य र उमेर कम देखिन्छ
- मुटुको स्वास्थ्यमा फाइदा
- मधुमेह नियन्त्रण
- क्यान्सरविरोधी गुण
- तत्वहरू: विटामिन सी, फाइबर, एन्टिअक्सिडेन्ट, फोलेट।
- लाभ: मुटु रोग, डायबिटिज नियन्त्रण, इम्युनिटी बृद्धि।
स्ट्रावेरीबाट उत्पादन गर्न सकिने वस्तुहरू
- स्ट्रावेरी जैम
- जुस / सिरप
- आइसक्रिम / योगर्ट
- चकलेट कोटेड स्ट्रावेरी
- स्ट्रावेरी पाउडर / फेस मास्क
विश्वका विकसित देशहरूमा स्ट्रावेरीका इनोभेसन
- Hydroponic Strawberry Farming – जापान, नेदरल्यान्ड्स
- Genetically Enhanced Varieties – अमेरिका, अष्ट्रेलिया
- Robot Harvesting Technology
- Strawberry Vertical Farming
- Strawberry-Based Cosmetic Products – कोरिया, फ्रान्स
- स्थानीय उत्पादन: ज्याम, जुस, सुकाएको स्ट्रावेरी, आइसक्रिम।
- विकसित देशहरू: स्किनकेयर प्रोडक्ट, वाइन, फार्मास्युटिकल्स।
- नवप्रवर्तन: हाइड्रोपोनिक्स, CRISPR प्रविधिद्वारा रोगप्रतिरोधी किसिम।
नेपालमा सम्भाव्यता र आम्दानी
नेपालमा २००० हेक्टर क्षेत्र स्ट्रावेरीका लागि उपयुक्त मानिन्छ। यदि ५०% क्षेत्रमा व्यावसायिक खेती गरियो भने ३००० मेट्रिक टन उत्पादन सम्भव छ। यसबाट प्रति किसान ५–१५ लाख रुपैयाँ वार्षिक आम्दानी गर्न सकिन्छ।
सम्भाव्य उत्पादन: ५,०००+ मेट्रिक टन (हिमाली क्षेत्रको उपयोग गरेर)।
किसान आय: प्रति किसान रु. ५-१० लाख वार्षिक (१-२ हेक्टर खेती गरेमा)।
स्वास्थ्य सुरक्षा र स्थायी विकास: नेपालको परिप्रेक्ष्य
(जैविक खेती, प्रमाणीकरण र प्लास्टिक अपशिष्ट नियन्त्रणको सुझाव सहित)
१. स्वास्थ्य सुरक्षा र यसको महत्त्व
स्वास्थ्य सुरक्षा भनेको व्यक्ति, समुदाय, र राष्ट्रको स्वास्थ्य जोखिमबाट सुरक्षा प्रदान गर्ने प्रक्रिया हो। यसले संक्रामक रोग, पर्यावरणीय प्रदूषण, र खाद्य असुरक्षा जस्ता चुनौतीहरू समाधान गर्नुका साथै दिगो विकासलाई प्रवर्धन गर्छ।
- नेपालमा अवस्था:
- स्वास्थ्य बीमा सुधारका लागि सरकारले सुझाव समिति गठन गरेको छ, जसले सेवाप्रवाह र वित्तीय सुरक्षा बढाउने उद्देश्य राखेको छ 9।
- स्वास्थ्यकर्मी र संस्थाको सुरक्षा सम्बन्धी नियमावली (२०६९) ले स्वास्थ्य सेवाको गुणस्तर र कर्मचारी सुरक्षालाई प्राथमिकता दिने नीति बनाइएको छ ।
२. स्थायी विकासका लागि सुझाव
क. जैविक खेती:
- लाभ: रासायनिक मल र कीटनाशकको प्रयोग घटाएर माटोको उर्वरा शक्ति बढाउँदै स्वास्थ्यजन्य खाद्य उत्पादन गर्न सकिन्छ।
- सरकारी भूमिका: किसानहरूलाई जैविक प्रमाणीकरण प्रक्रिया सहजीकरण, प्रशिक्षण, र सब्सिडी प्रदान गर्ने
ख. प्रमाणीकरण:
- आवश्यकता: अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पहुँचका लागि उत्पादनको गुणस्तर प्रमाणित गर्नु आवश्यक छ।
- उदाहरण: स्ट्राबेरी उत्पादनमा “नेपाली ऑर्गेनिक” प्रमाणीकरणले विदेशी माग बढाउन सक्छ ।
ग. प्लास्टिक अपशिष्ट नियन्त्रण:
- समस्या: नेपालमा वार्षिक २.७ लाख टन प्लास्टिक अपशिष्ट उत्पादन हुन्छ, जसले पर्यावरण र मानव स्वास्थ्यलाई जोखिममा पार्छ।
- समाधान: बायोडिग्रेडेबल प्याकेजिङ प्रवर्धन र प्लास्टिक पुन: प्रयोग नीति लागू गर्ने ।
३. स्ट्राबेरी खेती: आर्थिक पुनर्निर्माणको आधार
- वर्तमान अवस्था: नुवाकोट, मुस्ताङ, र इलाममा १,५००–२,००० मेट्रिक टन स्ट्राबेरी उत्पादन हुन्छ, तर भारतबाट ५००–७०० टन आयात गरिन्छ 9।
- सम्भावना:
- जैविक उत्पादन: प्रमाणित स्ट्राबेरीले युरोपियन बजारमा प्रवेश गर्न सक्छ।
- मूल्यवर्धन: ज्याम, जुस, र सौन्दर्य प्रसाधन जस्ता उत्पादनबाट आय बृद्धि ।
-
४. सरकारी नीति र निजी लगानीको आवश्यकता
- सरकारले गर्नुपर्ने:
- कोल्ड चेन व्यवस्था: उत्पादन हानि घटाउन ३०% सम्म सुविधा विस्तार ।
- कृषि ऋण: ब्याजदर ५% सम्म सीमित गरी किसानलाई सहज पहुँच ।
- निजी क्षेत्रको भूमिका:
- प्रविधि र अनुसन्धानमा लगानी (जस्तै: हाइड्रोपोनिक्स प्रविधि) ।
- इ-कमर्स प्लेटफर्ममार्फत बजार विस्तार 2।
५. स्वास्थ्य, अर्थतन्त्र, र पर्यावरणको सन्तुलन
स्ट्राबेरी जस्ता नक्सली उत्पादनले नेपालको कृषिलाई नयाँ आयाम दिन सक्छ, यसका लागि:
- जैविक खेती र प्रमाणीकरणले गुणस्तर र विश्वसनीयता बढाउँछ।
- प्लास्टिक नियन्त्रणले पर्यावरणीय सुरक्षा सुनिश्चित गर्छ।
- सरकार-निजी साझेदारीले बजार पहुँच र प्रविधि अभिवृद्धि गर्छ।
यसरी, स्ट्राबेरी खेती नेपालको “हरित अर्थतन्त्र” को आधार बन्न सक्छ, जसले स्वास्थ्य सुरक्षा, रोजगारी, र स्थायी विकासलाई एकै ढाँचामा अँगाल्छ।
स्ट्रावेरी खेतीमा स्थायीत्व ल्याउन निम्न पक्षहरूमा ध्यान दिन आवश्यक छ:
✅ स्वास्थ्य सुरक्षा: विषादीरहित खेती प्रविधिको प्रयोग
✅ गुणस्तर सुधार: सुधारिएको जात, अनुसंधान र बजारीकरण
✅ स्थायी उत्पादन: जैविक मल र पानी व्यवस्थापनमा सुधार
✅ नवप्रवर्तन: युवा उद्यमीलाई प्रविधिमा आधारित तालीम
✅ ब्राण्डिङ र एक्सपोर्ट: “Himalayan Strawberry” ब्राण्ड अन्तर्गत विदेशमा प्रवर्द्धन
स्ट्रावेरी खेतीसम्बन्धी विश्लेषणात्मक रिपोर्ट :स्ट्रावेरी खेती: आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रतर्फको एउटा सार्थक पाइला
प्रारम्भिक लागत अनुमान (१ रोपनी आधारमा)
| लागत विवरण | अनुमानित खर्च (रु) |
| बिरुवा (५,००० गोटा × रु. २०) | १,००,००० |
| मल्चिङ प्लास्टिक / ड्रिप सेटअप | ३०,००० |
| मलखाद, कम्पोष्ट, जैविक औषधि | १५,००० |
| मजदुरी (वर्षभरि) | ५०,००० |
| अन्य उपकरण/प्याकेजिङ/सञ्चालन खर्च | २०,००० |
| कुल लागत | २,१५,००० |
उत्पादन र आम्दानी अनुमान (१ रोपनी)
| विवरण | परिमाण/मूल्य |
| उत्पादन (औषत) | १,६०० के.ग्रा |
| बजार मूल्य (औषत) | रु. ३०० / के.ग्रा |
| कुल आम्दानी | ४,८०,००० रुपैयाँ |
| नाफा (करिब) | २,६५,००० रुपैयाँ/वर्ष |
राष्ट्रिय उत्पादन सम्भाव्यता (२००० हेक्टर/४०,००० रोपनी)
| विवरण | अनुमानित आँकडा |
| कुल उत्पादन | ६४,००० मेट्रिक टन |
| कुल आम्दानी (रु.३०० प्रति के.ग्रा) | १९ अर्ब २० करोड रुपैयाँ |
| प्रति किसान आम्दानी (औसत) | ४–६ लाख रुपैयाँ वार्षिक |
| सक्ने किसानको संख्या (औसत १० रोपनी) | ४,००० जना |
जीडीपीमा योगदानको अनुमान
- हालको उत्पादन: करिब २२५ टन
- सम्भावित उत्पादन: ६४,००० टन
- मूल्य: रु. १९ अर्ब+
- कृषि क्षेत्रको जीडीपी योगदानमा न्यूनतम ११.५% बृद्धि सम्भावना।
रोजगारी सिर्जना
| क्षेत्र | प्रत्यक्ष रोजगारी | अप्रत्यक्ष रोजगारी |
| खेती | २०,०००+ | १०,०००+ |
| प्याकेजिङ, प्रशोधन, व्यापार | १०,०००+ | ५,०००+ |
| जम्मा रोजगारी | ४५,०००+ |
सम्भावित उपलब्धिहरू
✅ निर्यात सम्भावना: भारत, बंगलादेश, दुबई, मलेसिया, कोरिया जस्ता देशमा हिमालयन स्ट्रावेरी ब्राण्ड मार्फत
✅ पर्यटन समृद्धि: एग्रो टुरिजम — “Strawberry Village” जस्ता अवधारणा
✅ कृषि प्रसोधन उद्योगको विस्तार
✅ विदेशी मुद्रा आर्जनको माध्यम
✅ स्थानीय बजारमा गुणस्तरीय उपभोग्य फल उपलब्ध
उद्यमशीलता र आत्मनिर्भरता
- युवा उद्यमशीलता: कृषिमा व्यवसायीकरणको राम्रो उदाहरण
- महिला सशक्तिकरण: महिलाहरूको नेतृत्वमा सहकारी/समूह आधारित खेती
- घरेलु प्रसोधन उद्योग स्थापना: जैम, जुस, अर्गानिक सौन्दर्य सामग्री
- प्रविधि प्रयोग: हाइड्रोपोनिक्स, मल्चिङ, स्मार्ट सिचाइँ
नीति सिफारिस र आवश्यक पहलहरू
✅ सरकारी तहमा:
- गुणस्तरीय बिरुवाको अनुदान वितरण
- कृषकका लागि बीमा सुविधा
- “Strawberry Valley Development Program” जस्ता राष्ट्रिय योजना
✅ निजी क्षेत्र र सहकार्यमा:
- कृषि स्टार्टअप इन्क्युबेसन
- सहकारी र निजी संस्थामार्फत ऋण प्रवाह
- IT-based कृषि प्रविधि हस्तान्तरण
निष्कर्ष
स्ट्रावेरी खेती नेपालको कृषि क्षेत्रको आधुनिक रूपान्तरणको उत्कृष्ट उदाहरण हो। यसले न केवल किसानलाई उच्च आम्दानी दिन्छ, तर देशलाई आत्मनिर्भर, रोजगारीमुखी र निर्यातमैत्री अर्थतन्त्रको दिशामा डोहोर्याउन सक्छ।
👉 अबको आवश्यकता हो:
- रणनीतिक योजना
- सहकार्यमा आधारित कार्यान्वयन
- नवप्रवर्तनमैत्री सोच
- र कृषिप्रति सकारात्मक दृष्टिकोण
- Read this Blog for more details about Kakani Tourism Promotion and Information:
- https://imfreee.com/kakani/
